Լեմկինի ինստիտուտը մտահոգություն է հայտնում Հայաստանում Հայ Առաքելական Եկեղեցու նկատմամբ պետական ճնշումների վերաբերյալ

Լեմկինի անվան ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտը խորը մտահոգություն է հայտնում Հայաստանում Հայ Առաքելական Եկեղեցու նկատմամբ շարունակվող պետական ​​ճնշումների վերաբերյալ, ներառյալ հոգևորականների ձերբակալություններն ու ահաբեկումները, եկեղեցական հաստատությունների թիրախավորումը և պետության կողմից իրավական համակարգի աճող օգտագործումը կրոնական ղեկավարությանը լռեցնելու համար:

Այս զարգացումները վտանգավոր մարտահրավեր են ներկայացնում Հայաստանի ժողովրդավարական ինստիտուտներին, ինչպես նաև ոտնձգություն են հայկական ինքնության հիմնական ինստիտուտների նկատմամբ: Դրանք ցավալի օրինակ են այն բանի, թե ինչպես կարող են ցեղասպանական գործընթացները ներքինանալ սպառնալիքի ժամանակաշրջաններում:

Հայաստանի կառավարության և Հայ Առաքելական Եկեղեցու միջև լարվածությունը սրվեց 2023 թվականի կրթական բարեփոխումների արդյունքում, որոնք վերացրին Հայ Եկեղեցու պատմությունը որպես առանձին պարտադիր առարկա և ներառեցին այն ավելի լայն, ընդհանրացված ուսումնական ծրագրերում: Վերջերս պետության կողմից Հայ Առաքելական Եկեղեցու վրա վերջին հարձակումները համընկան Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի կողմից Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի և Շվեյցարիայի Բողոքական Եկեղեցու հետ համատեղ կազմակերպված միջազգային համաժողովի հետ:

Համաժողովը տեղի է ունեցել Բեռնում, Շվեյցարիա, 2025 թվականի մայիսի 26-ից 28-ը՝ նպատակ ունենալով լուծել պատմականորեն հայկական Արցախ շրջանում հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման հարցը, որը 2023 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանի կողմից ներխուժվել և լիովին դատարկվել էր։

Այս համաժողովը քննադատության է ենթարկվել Ադրբեջանի հոգևոր առաջնորդ Շեյխ-ուլ-Իսլամ Ալլահշուքյուր Փաշազադեի կողմից, որը մոտ է Ադրբեջանի կառավարությանը, հայերին «մինչև մահ կռվելու» կոչ անելու համար՝ պաշտպանելով հայկական մշակութային ժառանգության ամբողջականությունը։

Մի քանի շաբաթ անց՝ հունիսի վերջին, Հայաստանի իշխանությունները ձերբակալել են Հայ Առաքելական եկեղեցու երկու արքեպիսկոպոսների՝ Բագրատ Գալստանյանին և Միքայել Աջապահյանին, և մեղադրել նրանց կառավարությունը տապալելու և պետությունը անկայունացնելու փորձ կատարելու մեջ։ Այս ձերբակալություններին հաջորդել են մի քանի քահանաների ձերբակալություններ՝ քաղաքական միջամտության և կոռուպցիայի մեջ մեղադրվող հոգևորականության նկատմամբ ընդլայնվող հետաքննության շրջանակներում։

2025 թվականի հոկտեմբերին Հայաստանի իշխանությունները ձերբակալեցին Հայ Առաքելական Եկեղեցու Արագածոտնի թեմի առաջնորդ եպիսկոպոս Մկրտիչ Պռոշյանին: 2025 թվականի դեկտեմբերի 4-ին Հայաստանի իշխանությունները ձերբակալեցին երրորդ հայ արքեպիսկոպոս Արշակ Խաչատրյանին: Երկու շաբաթ անց՝ դեկտեմբերի 18-ին, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում, Հայ Առաքելական Եկեղեցու վարչական կենտրոնակայանում, մի խումբ արքեպիսկոպոսների և եպիսկոպոսների կողմից նախաձեռնվեց բողոքի ցույց՝ պահանջելով Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի պաշտոնանկությունը:

Չնայած վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը չներկայացավ բողոքի ցույցին, նա իր հավանությունը հայտնեց առավոտյան ճեպազրույցի ժամանակ, որտեղ պնդեց, որ կաթողիկոսը կապեր ունի անանուն օտարերկրյա հետախուզական ծառայությունների հետ: Վարչապետի կողմից Գարեգին Բ-ի պաշտոնանկության մասին հրապարակված ծրագրերի հետ մեկտեղ, այս բողոքի ցույցը, կարծես, Փաշինյանի վարչակազմի կողմից կիրառված մարտավարություն էր՝ հայ հոգևորականության անկախությունը խաթարելու և նրա իշխանությունը զավթելու համար:

Մինչ կառավարությունը պնդում է, որ իր գործողությունները հիմնված են քրեական հանցագործությունների ապացույցների վրա, եկեղեցու առաջնորդները դատապարտել են ձերբակալությունները՝ դրանք անվանելով կրոնական ազատության դեմ հարձակում և Եկեղեցուն թուլացնելու միտումնավոր ջանք:

Ամփոփելով՝ այս զարգացումները, մասնավորապես՝ ավագ հոգևորականության առանձին անդամների կալանավորումները, լուրջ մտահոգություններ են առաջացնում օրենքի գերակայության երաշխիքների թուլացման վերաբերյալ: Պետությունը որևէ ապացույց չի ներկայացրել հոգևորականների դեմ մեղադրանքները հիմնավորելու համար:

Միևնույն ժամանակ, պետական ​​իշխանությունների փաստաթղթավորված վարքագիծը, ներառյալ կրոնական ծառայությունների վրա ազդելու, հոգևորական ղեկավարության վրա ճնշում գործադրելու և եկեղեցու ներքին կառավարմանը միջամտելու ջանքերը, քաղաքացիական խմբերի և մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող կազմակերպությունների կողմից խիստ քննադատության են արժանացել՝ որպես պետական ​​օրինական լիազորությունների գերազանցում և եկեղեցի-պետություն բաժանման սահմանադրական սկզբունքների խաթարում: Ընտրովի հետապնդումների

, սահմանափակ թափանցիկության և կրոնական գործերում պետության ուղղակի միջամտության համադրությունը լուրջ մտահոգություններ է առաջացնում, որ իրավական մեխանիզմները օգտագործվում են ոչ թե օրենքը պահպանելու, այլ Հայ Առաքելական Եկեղեցու ինքնավարությունը խաթարելու համար:

Ավելին, Հայաստանի կառավարության վերջերս ընդունած որոշումը՝ «Շողակաթ» հեռուստաալիքը (Հայ Առաքելական Եկեղեցու կողմից հիմնադրված և պատմականորեն նրա կողմից համաֆինանսավորվող լրատվամիջոց) ազգային թվային փաթեթից հեռացնելու մասին, ներկայացնում է Եկեղեցու մարգինալացմանն ուղղված շարունակական ջանքերի հետագա քայլ: «Շողակաթ»-ը այլևս հանրային հեռարձակողի կարգավիճակ չունի: Թեև կառավարությունը այս որոշումը ներկայացնում է որպես նոր օրենքի վրա հիմնված զուտ տեխնիկական ճշգրտում, դրա հետևանքները Եկեղեցու մշակութային և հոգևոր արտահայտման հիմնական հարթակի ընտրողական հեռացումն է. օրենքը որևէ այլ ուղի չի ազդել։

Օրենսդրական փոփոխության ընտրողական բնույթի պատճառով, որոշումը լուրջ մտահոգություններ է առաջացնում Սահմանադրության 18.1 հոդվածի վերաբերյալ, որը ճանաչում է Հայ Առաքելական Եկեղեցին որպես ազգային եկեղեցի՝ հոգևոր կյանքում, ազգային մշակույթի զարգացման և ազգային ինքնության զարգացման գործում բացառիկ պատմական առաքելությամբ: Եկեղեցուն զրկելով իր հիմնական հանրային հարթակից, որոշումը նաև խաթարում է 42.2 հոդվածը, որը երաշխավորում է մամուլի ազատությունը և պահանջում է պետությունից ապահովել, որ հանրային հեռարձակողները ապահովեն բազմազան տեղեկատվական, կրթական և մշակութային ծրագրեր: Ավելի լայն առումով, այս առանձնահատուկ կրոնական և մշակութային ձայնի հեռացումը վտանգում է Սահմանադրության 8-րդ հոդվածով պաշտպանված քաղաքական և գաղափարախոսական բազմակարծության սկզբունքը, դրանով իսկ կասկածի տակ դնելով պետության հանձնառությունը ժողովրդավարական և բազմակարծիք հասարակությանը: Ճնշումները տեղի են ունենում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի կողմից Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման շուրջ լարվածության աճի ֆոնին, որը եկեղեցու առաջնորդները քննադատել են:

Հայ Առաքելական Եկեղեցին դարեր շարունակ ծառայել է որպես հայ ժողովրդի հոգևոր, մշակութային և պատմական հիմք: Չորրորդ դարից, երբ Հայաստանը դարձավ առաջին ազգը, որն ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն, Եկեղեցին եղել է հայոց շարունակականության գլխավոր պահապանը՝ պահպանելով լեզուն, մշակույթը և հիշողությունը օտար տիրապետության դարավոր ժամանակաշրջանում: Նրա գոյատևումը գաղութացման, ցեղասպանության և աքսորի ժամանակաշրջաններում վաղուց խորհրդանշել է հայ ազգի տոկունությունը:

Եկեղեցին ոչնչացնելով՝ Օսմանյան իշխանությունները արձագանքում են ծանոթ և ողբերգական պատմական օրինաչափությանը, որը խորապես արմատավորված է հայ ժողովրդի կոլեկտիվ հիշողության մեջ: Հայոց ցեղասպանության (1915–1923) ժամանակ Օսմանյան իշխանությունները ոչ միայն ձգտում էին սպանել կամ տեղահանել բնակչությանը, այլև ձգտում էին ոչնչացնել մի ամբողջ քաղաքակրթություն՝ նրա ինքնությունը կտրելով բարոյական և հոգևոր միջուկից: Ցեղասպանության առաջին փուլը սկսվեց հայ մտավորականների, հոգևորականների և համայնքային առաջնորդների համակարգված թիրախավորմամբ՝ միտումնավոր ռազմավարություն՝ գլխատելու ազգի ղեկավարությանը և ջնջելու այն ձայները, որոնք կարող էին կազմակերպել դիմադրություն կամ պահպանել մշակութային համախմբվածությունը:

Օսմանյան ղեկավարությունը հասկանում էր, որ հայկական քրիստոնեությունը ոչ միայն կրոն է, այլև հայ ազգային ինքնության անոթ, կրթության կենտրոն և կոլեկտիվ հիշողության միջոց: Եկեղեցու վրա օսմանյան հարձակումները կողմնակի վնաս չէին. դրանք ժողովրդի հոգևոր ենթակառուցվածքների միտումնավոր ոչնչացումն էին: Եկեղեցին ոչնչացնելով՝ Օսմանյան ղեկավարները ձգտում էին քանդել այն մեխանիզմը, որը թույլ էր տվել հայկական ինքնությանը գոյատևել կայսերական տիրապետության և մշակութային ճնշման դարավոր ժամանակաշրջանում:

Հայկական քրիստոնեության դեմ այս հաշվարկված արշավը ցույց է տալիս, որ ցեղասպանությունը տեղի է ունենում ոչ միայն ֆիզիկական ոչնչացման, այլև մշակութային և հոգևոր ինքնության ջնջման միջոցով: Եկեղեցու՝ որպես ազգի բարոյական կողմնացույցի և միավորող ինստիտուտի, ոչնչացումը կենտրոնական դեր ուներ ցեղասպանական տրամաբանության մեջ: Այն ձգտում էր ստեղծել իր պատմական գիտակցությունից, իր սրբազան աշխարհագրությունից և իր համայնքային կապերից զրկված բնակչություն: Այս ավերածությունների սպիները շարունակվում են մինչ օրս, քանի որ հազարավոր հայկական կրոնական հուշարձաններ մնում են ավերակների կամ սպառնալիքի տակ Թուրքիայում և Ադրբեջանում:

Գաղափարախոսական շարունակականությունը հստակ է: Ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ հիմա, Առաքելական եկեղեցին, որպես բարոյական և սոցիալական ինստիտուտ, որը կարող է միավորել մարդկանց քաղաքական գծերից այն կողմ, իշխանության մեջ գտնվողների կողմից ընկալվում է որպես պետական ​​վերահսկողության պոտենցիալ սպառնալիք:

Պատմականորեն, թուրքական պետությունը քրիստոնեությունը համարում էր հայկական ինքնատիպության սիրտը և, հետևաբար, որպես ազգային համասեռացման խոչընդոտ: Այսօր Հայ Առաքելական եկեղեցին Հայաստանի որոշ քաղաքական գործիչների կողմից ներկայացվում է որպես մրցակցող իշխանության կենտրոն, հին կարգի մնացորդ կամ անկայունացնող ուժ: Նման հռետորաբանությունը, զուգորդված հոգևորականությանը քանդելու կամ վախեցնելու իրավական գործիքների օգտագործման հետ, արտացոլում է եկեղեցու՝ որպես բարոյական հեղինակության և ազգային ինքնության պաշտպանի դերը թուլացնելու խորապես մտահոգիչ փորձ:

Այս զարգացումները արտացոլում են ինքնության վրա հիմնված ճնշման բազմաթիվ վաղ նախազգուշացման ցուցանիշներ՝ բարոյական իշխանությունների քրեականացումը, կրոնական առաջնորդության ազգային անվտանգության սպառնալիքի ներկայացումը, կոլեկտիվ հիշողությունը մարմնավորող ինստիտուտների ապալեգիտիմացումը և օրենքի օգտագործումը պետական ​​վերահսկողությունից դուրս գտնվող ինստիտուտները թուլացնելու համար: Պատմությունը ցույց է տալիս, որ նման օրինաչափությունները հաճախ դրսևորվում են հասարակությունը բաժանելու և մշակութային ինքնությունը ջնջելու ավելի լայն արշավներից առաջ:

Այս ճգնաժամը բարդացնում է Հայաստանի ներկայիս աշխարհաքաղաքական հետագիծը: Թուրքիայի հետ վերջին խաղաղության բանակցությունների և կարգավորման ջանքերի, ինչպես նաև Ադրբեջանի աճող դիվանագիտական ​​ազդեցության լույսի ներքո, Հայաստանի ներքին ռազմավարությունը իր հիմնական կրոնական հաստատության նկատմամբ, կարծես, ավելի ու ավելի է համապատասխանում, դիտավորյալ կամ ոչ, այս հարևան պետությունների երկարաժամկետ նպատակներին:

Առաքելական եկեղեցու մարգինալացումը, այն հաստատության, որը պատմականորեն մարմնավորել է ազգային դիմադրողականությունը, արտացոլում է Անկարայի, իսկ այժմ՝ Բաքվի կողմից պատմականորեն օգտագործված ռազմավարությունները՝ հայկական ինքնությունն ու համախմբվածությունը խաթարելու համար: Եթե չվերահսկվի, այս համաձայնեցվածությունը վտանգում է քայքայել դարեր շարունակ հայերի գոյատևումը պահպանած բարոյական և մշակութային հիմքերը՝ արդյունավետորեն առաջ մղելով այն տերությունների նպատակները, որոնք ձգտել են թուլացնել Հայաստանի անկախությունն ու միասնությունը:

Թեև ներկայիս իրավիճակը չի կարող համեմատվել 1915 թվականի ցեղասպանական բռնության հետ, տրամաբանության և մեթոդի զուգահեռները պետք է ճանաչվեն: Ինքնության վրա հիմնված ճնշման վաղ նախազգուշացնող նշանները հաճախ սկսվում են կոլեկտիվ հիշողությունը և բարոյական դիմադրությունը մարմնավորող հաստատությունները ապալեգիտիմացնելու և քրեականացնելու ջանքերից: Եկեղեցու համակարգված վարկաբեկումը, քահանաների ձերբակալությունները և պետության կողմից կրոնական արտահայտման նկատմամբ աճող թշնամանքը ստեղծում են թշնամական միջավայր, որը վտանգում է ոչ միայն կրոնի ազատությունը, այլև հայ ժողովրդի մշակութային և գոյաբանական անվտանգությունը:

Լեմկինի ինստիտուտը կոչ է անում Հայաստանի կառավարությանը անհապաղ դադարեցնել հոգևորականության դեմ քաղաքականապես դրդապատճառներով բոլոր գործողությունները և վերահաստատել իր հավատարմությունը կրոնական ազատության և բազմակարծության սահմանադրական սկզբունքներին: Ինստիտուտը նաև կոչ է անում միջազգային դիտորդներին և մարդու իրավունքների կազմակերպություններին ուշադիր հետևել Հայաստանում տեղի ունեցող զարգացումներին՝ ընդունելով, որ կրոնական հաստատությունների քայքայումը պատմականորեն նախորդել է հասարակության մասնատման և ինքնության ջնջման ավելի լայն արշավներին:

Հայաստանի ժողովրդավարության և ինքնիշխանության ուժը կայանում է ոչ թե նրա բարոյական ինստիտուտների ճնշման, այլ դրանց պաշտպանության մեջ: Ցեղասպանություն վերապրած ազգը չի կարող թույլ տալ իրեն որևէ ձևով կրկնել իր պատմական ոչնչացման մեխանիզմները:

Լեմկինի անվան ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտ